بررسی سبک و شیوه استاد شحات در قرائت قرآن

پدید آورنده : محمد حسین ملک‌زاده ،

طلایه‌دار نسل جدید قاریان استاد «شحات محمد انور» قاری بزرگی است که هم از نظر تاریخی و سنی و هم از نظر سبکی، جزء طلایه‌داران و پیشگامان قراء جدید مصر و جهان اسلام به شمار می‌رود.او به کشورهای مختلفی سفر کرده و محبوبیت زیادی را به دست آورده است. حفظ قرآن و میزان آشنایی با تجوید،وقف و ابتدا و اختلاف قراءات استاد شحات محمد انور تا نه سالگی قرآن را به طور کامل حفظ نمود و تعالیم اولیه قرآنی را فرا گرفت.پس از آن، علم تجوید را نزد «علی سید احمد الفرغچی » آموخت و آن چنان که در قرائت‌هایش هم دیده می‌شود، تجوید قابل قبولی دارد.

همچنین از نظر«وقف و ابتدا» نیز در بیشتر موارد، وقف و ابتدای مناسبی دارد؛امّا درباره اختلاف قراءات، به خلاف قاریان گذشته که یکی از بدیهی‌ترین نکات درباره آنها تسلط کامل بر «قراءات سبعه» و یا حتی «قراءات عشرة» بود،شخصی مانند شحات محمد انور،با این شهرت

و مقبولیت، علاوه بر روایت حفص از عاصم، تنها بر روایت از نافع تسلط دارد و قراءات و روایات دیگر را فرا نگرفته است که ظاهراً این دو روایت را نیز از همان «علی سید احمد الفرغچی» یاد گرفته است.در قرائت‌هایش هم می‌بینیم که معمولاً مطابق با روایت حفض از عاصم است و گاهی هم به روایت ورش از نافع به قرائت قرآن می‌پردازد.و از روایت‌های دیگر خبری نیست؛شحات در مصاحبه‌ای که در فروردین سال ۱۳۷۰ توسط رادیو قرآن کشورمان با وی ترتیب داده شده بود.

پس از آنکه گفت:تنها همین دو روایت را می‌داند به این نکته اشاره کرد که اساتید به من گفتند:از آنجا که تو صدای خیلی خوبی داری، نیازی نیست که بیش از این به تحصیل علم قرائت و آشنایی با اختلاف قراءات بپردازی و برو برای مردم به قرائت قرآن بپرداز.به همین جهت، تحصیل شحات در دانشگاه الازهر تنها به مدت دوسال به طول انجامید و بعد از طی این زمان از دانشگاه خارج شده و به صورت جدّی و حرفه‌ای به کار قرائت پرداخت.

نقطه قوّت قرائت

به راستی که اساتید شحات درست تشخیص داده بودند و او واقعاً دارای صوت دلنشین وصدای بسیار زیبایی بود و با دو سال تحصیلی که آن را هم در «معهد الموسیقی» گذرانده بود با دستگاه‌های موسیقی و حتی نواختن آنها آشنایی زیادی پیدا کرد و بعد از یادگیری خوب الحان و آهنگ‌ها، موفق به ارائه صوت و لحن کم نظیری شد که همگان را مجذوب خود ساخت و همین صوت و لحن عالی، نقطه قوّت قرائت شحات به شمار می‌رود.البته خود او معتقد است تلاوت قرآن، چیز دیگری است و ربطی به موسیقی ندارد.و به تمامی قاریان توصیه می‌کند که بر اساس تقوای الهی تلاوت کنند.

این بسیار جالب و اثر گذار است که فردی پس از طی عالیترین سطوح و مدارج علمی و عملی در زمینه نغمات، الحان ، دستگاه‌های موسیقی، اساس قرائت قرآن را امری فنّی نمی‌داند؛بلکه تقوای الهی و پرهیزگاری را به عنوان عامل اساسی در قرائت و تلاوت قرآن معرّفی می‌کند.

ساختار سبکی

شحات از معدود قاریانی است که علاوه بر بهره‌برداری از شیوه قرائت قرّاء نسل گذشته، با ذوق و سلیقه عالی و به مدد حنجره کم نظیر و صوت زیبایی که خداوند به او عنایت فرموده است، مؤفق به ساختن سبکی جدید و دلپذیری شده است.

سبک شحات از آن جهت که از قرائت شیوخ و اساتیدش استفاده کرده است، «تألیفی و ترکیبی» است و از آن جهت که ذوق و ابتکار وی نقش به سزایی در ساختن آن داشته است، «بدیع و ابتکاری» است.

اوج‌هایی زیبا

قرائت‌های شحات معمولاً از ارتقاع زیادی برخوردار است و همین امر، زیبایی قرائت وی را به نحو چشمگیری افزایش داده است.و حتّی می‌توان گفت اوج‌های زیبای شعّات که تشویق فراوان حضّار و مستمعین را موجب می‌شود از مشخّصه‌های بارز قرائت وی می‌باشد.

این اوج‌های کم نظیر با اینکه در بالاترین سطح خود با آزاد کردن کامل صدا همراه است؛لیکن با تسلط خوبی که این قاری بزرگ در کنترل و جهت دهی به صوت و لحن خود دارد، عموماً به خارج صوتی و ایجاد یک صدای ناخوشایند و یا خارج لحنی، منجر نمی‌شود.

قرائت شاد

از جمله خصوصیات سبک شحات این است که او برخلاف اساتیدی همچون:عبدالباسط و منشاوی و برخی دیگر از قاریانی که قرائت‌های محزونی دارند، از نغمات و الحان شاد استفاده بیشتری کرده و بدین سبب قرائت‌های زیبا و شادی را ارائه کرده است.

و اساساً یکی از فرق‌های سبک نسل جدید قاریان مصری ـ که شحات نیز جزو آنان می‌باشد ـ نسبت به سبک قاریان قدیمی، این است که قرائت قاریان جدید، شادتر بوده و قاری دست خود را برای به کارگیری دستگاه‌ها و گوشه‌های شاد و گوشنواز، بازتر می‌بیند.و لذا به عکس قرائت پیشینیان که تا حدودی خشک و تحت ضابطه به نظر می‌رسد این قرائت‌ها،آزاد می‌باشند.

شحات برای آنکه بتواند قرائتی با دو خصوصیت پیش گفته(مرتفع و شاد) داشته باشد از «بیاتی» که در آغاز تلاوت‌هایش می‌خواند مسیر قرائت خویش را تعیین می‌کند و به همین خاطر می‌بینیم نوع «بیاتی» که برای شروع قرائت از آن استفاده می‌کند با بیاتی که مثلاً مصطفی اسماعیل یا عبدالباسط برای ابتدای قرائت انتخاب می‌شود بسیار متفاوت است؛زیرا «بیات» شحات کاملاً با قرائت بلند و شاد خویش هماهنگ و متناسب است و او را به راحتی به دستگاه زیبای «رست» منتقل می‌کند.

ردیف آهنگی

همچنان که می‌دانید برای اجرای نغمات قرآنی در طول یک قرائت، ردیف‌ها و ترتیب‌های مختلفی وجود دارد که اساتید و قاریان با توجه به مسائل و عوامل گوناگون، ردیف مطلوبشان را برمی‌گزینند و شحات محمد انور نیز بر اساس مشخصات و ویژگی‌های سبکش(مانند شاد بودن) در بیشتر قرائت‌ها از ردیف آهنگی زیر استفاده می‌کند:

بیات ـ رست ـ چهارگاه ـ سه گاه ـ حجاز و…

البته علاوه بر این مقامات اصلی،مقامات فرعی و گوشه‌هایی را نیز در میان برخی از این دستگاه‌ها به اجرا در می‌آورد، که از جمله می‌توان به اجرای «رمل» در دستگاهی مانند «سه گاه» اشاره کرد که استاد شحات، این کار لحنی را به زیبایی هر چه تمام‌تر انجام می‌دهد.

نغمه چهارگاه

در قرائت‌های قاریان بزرگ می‌بینیم که هر قاری، متناسب با سلیقه و علاقه خود و یا به خاطر تسلّط ویژه‌ای که بر روی یک لحن دارد، از آن لحن استفاده بیشتری می‌برد و یا آن مقام را از مقامات دیگر، زیباتر اجرا می‌کند.اگر بخواهیم چنین لحنی را درقرائت‌های شحّات پیدا کنیم قطعاً باید به سراغ نغمه‌های چهارگانه برویم؛زیرا نغمه چهارگانه در قرائت این استاد مصری از جایگاه خاصی برخوردار است و او تبحّر زیادی در اجرای این لحن دارد و به صورت گسترده از این دستگاه استفاده می‌کند.تا آنجا که شاید نتوان قرائتی از این استاد مصری را یافت که مقام چهارگاه در آن وجود نداشته باشد.

جالب آنکه حتّی قرائت معروف سوره «حمد» را به جای آن که به مقام بیات ختم کند، با نغمه چهارگاه به پایان می‌برد و فرود می‌آید.با این اوصاف به خوبی آشکار شد که اگر کسی بخواهد تکه‌های بسیار زیبایی از چهارگاه شنیده و یا این مقام را با قسمت‌های مختلف آن فرا گیرد قطعاً باید از قرائت‌های استاد شحات بهره ببرد.همچنین ترکیب‌های زیبایی از چهارگاه با الحان یا گوشه‌های دیگر مانند ترکیب چهارگانه با «رست»، «صبا»، «ماهور» و یا «عجم» از بخش‌های مهمّ اجرای این لحن به وسیله شحات است.

تفاوت قرائت‌های مصر با ایران

به دلیل استقبال بی‌نظیر مردم قرآن دوست میهن اسلامیمان از قرائت قرّاء بزرگ و تشویق‌هایی پی در پی و فراوان مستمعین که در پایان هر قسمت با فریادهای انفجاری «الله ـ الله» تمامی قراء مصری را شگفت زده کرده،به وجد می‌آورد، استاد شحات نیز متأثر از همین تشویق‌ها و استقبال مستمعین ایرانی و بنابر مثل معروف «مستمع صاحب سخن را برسر ذوق آورد»، قرائت‌هایش در ایران به صورتی عموم پسندتر، زیباتر و متنوع‌تر از قرائت‌هایش در کشور مصر می‌باشد و در عوض، قرائت‌های مصری او، فنّی‌تر است.